Versiones al español del autor.
Pájaros rojos
Hay sombras que persiguen mis pasos,
días pálidos que nutren mi desánimo.
Pájaros rojos que se esconden
entre las ramas,
porque en mis manos
solo se distingue la muerte.
Piensan o no piensan pero me miran con sospecha,
ven en mí a un gigante insecto chupasangre,
perro de dos patas que descuartiza a otros.
Miran y huyen a lo lejos
porque no distinguen la flor
o el cuchillo posado en mi pecho.
Saben que soy un asesino por antonomasia,
carnívoro del tiempo y destructor de nidos.
Saben que soy ese que envenena la vida,
que arranca árboles y siembra piedras.
Dos pasos atrás miran a mi hijo,
los mismos ojos,
las mismas manos,
la misma ropa y otros pájaros
se gritan unos a otros y todos huyen,
como si un gavilán caminara bajo esa sombra,
como si esas ramas fuesen serpientes hambrientas.
Qué hemos hecho, le pregunto a mi hijo,
que cada vez más
nos parecemos a tantos hombres.
Chiltontsitsintin
Yakaj tej nechkuitlapanuia,
kueyechiuaj noneyajmankayo.
Chika ipan on kojtsintle
chiltontsitsintin nijiyanaj,
kampa ipan nomauan
uajpontok mikilistle.
Kemaj tlanemiliaj niman noyej nechtlajtlaj,
nechitaj ken niueyemoyotl uan teyespipina,
chichetetlauel uan kintlantsejtseloua okse ikniuan.
Nechitaj niman papatlakateuaj
kampa xkimatej tla ipan noyoltsin,
uajponti se xochitl yektle noso se kuchiyoj.
Yekimastokej kampa najua, xtla nikiknelia,
niuele niktoloua kauitl niman nikintlatsia tepasoltin.
Yekimastokej kampa najua nikpajtsia atsintle,
nikinuiuitla kojtsitsintin niman nikintoka temej.
Nokuitlapan ompa uajlo notelpotsin,
san se toixtololojtsin,
san se tomatsin,
noijke tlakemej ken najua niman on tototsitsintin,
notlankikitsnotsaj niman youej cholojteuaj,
ken kana tlatsintla nojuitijtok se gavilan
noso tejkuixtokej kouamej ipan on makojtle.
Tlinon yotikchijkej niktlajtoltsia notelpotsin
kampa mojmostla, ye noyej titlachaj
ken on tlakamej uan temiktsianej.
Beso de Judas
Sentí tibio entre
los dedos de mis pies.
Era el miado de Judas
que se desparramaba
entre mis huaraches.
Dijo el dueño:
—Suele hacer eso cuando olfatea
a un hombre muerto.
Maldito apestoso, dije yo,
me importa un carajo
que haya mirado
la muerte en mis ojos.
Antes,
veré su cola arrastrar bajo sus patas.
Prenderé mis siete velas,
los atravesaré en el cuello del viento
y en el epitafio de la tarde escribiré:
“A los hocicones,
aunque aúllen hasta el cielo,
se los termina cargando la chingada”.
Judas itlatenkualil
Onikmat kenejke yolik
okajkalaktsiaj atsintle yemankatotonke
ipan nokxipiluan.
Katka tej itlapiyas on Judas
uan kinpantsouaya nokakuan.
Iteko okualijtoj:
—Mitsikxitlapiyasuis se chiche
tla yomitsitak yetimikis.
Kuitlatechiche, oniknemilej chikauak,
najua tej xnikpaktis on chichitsin
maske tla ipan nixtololojuan
yokitak ompa uajtlachixtok on teuatsal.
Axtopa tej,
yajua yas kitilantsias ikuitlapil itlan ikxiuan.
Mostla nikinxotlaltis chikomej novelitas,
nikinsalos ipan tlajko ajakatl
niman kuak yetlatlapoyajtika nikijkuilos:
“Kampa on tentejtextin,
maske chikauak makuajkuaochokakan,
se tonajle no sanka seka yaskej”.
Xixtle
Serpiente viento que pinta las tardes-noches.
Pasa cortando silencio sobre los tejados.
Pasa creando ecos: xiiix xiiix xiiix
como si el viento hiciese llover miedo,
como si el demonio marcara su terreno.
Dicen: viene del más allá,
viene a marcar el terreno de la muerte.
Solo los viejos logran mirarlo,
los demás solo lo escuchan
pero no les alcanza la vista.
Por la mañana,
cerca del puente
se miran cabezas sin cuerpo,
manos sin esperanza, pies sin destino
y la sangre chupada por la tierra.
Xixtle
Ajakakouatsintle uan nojuitsia tlapoyaua.
Panoua kuintij inkuatipan on tejakaltin.
Panoua ijkoyokatij: xiiix xiiix xiiix
ken kana tikijtosia yaka mitsuajnostika.,
ken kana tikijtosia ajakakiyoue ika nejmotililistle.
Kijtouaj: ualeua ipan okse tlaltipaktle,
ouajla okiteititiko kanon mikiuas.
San ueuentistsintin uelaj kitaj,
kampa oksekimej san kakej
niman xkimatej tlinon on.
Kijtouaj kampa uajmostla okualkan
kanka puente,
xintokej tlakamej uan xok ika inmixtololojuan
tlakamej uan yokinmatsojtsontekej, yokimikxotsontsontekj
niman achijtsin yestle uan yokipachichin tlajle.
Autor
Martín Tonalmeyotl
/ Atzacoaloya, Chilapa, Guerrero, 1983. Campesino, profesor de lengua náhuatl, poeta, narrador, articulista y locutor. Autor de los libros Tlalkatsajtsilistle / Ritual de los olvidados (2016) e Istitsin ueyeatsintle / Uña mar (2019). Coordinador de Xochitlajtoli: Poesía contemporánea en lenguas originarias de México (2019) y Flor de siete pétalos (2019).