Versiones del Tu’un ñuu savi (conocido como mixteco) de la región de San Juan Mixtepec (distrito de Santiago Juxtlahuaca, Oaxaca) por la propia autora
árbol
busco el calor de tu piel árbol
regodeo de tu movimiento
lava mi corazón con tu savia
árbol de amores milenarios
sentir tu olor
tu savia
recorrer tu piel y asomarme
tan sólo un instante en la alborada de tu universo
y regocijarme con el aroma de tus ramas
susurro de melodía arrullo para no despertar
quiero soñar e ir al encuentro de las ancestras
con sus sonrisas de sabias
que danzan y cantan al son del viento
tuyutu
ndanduku yoko nuú iún tuyutu
ta’ántà iniyu tàà kandagu
namàá iniyu tsi niùn
tuyutu ñaa kuini naá nchá tsana’á nchuaso
kuniyu tsíniyu
nixi kaa xiko níun
naa kaka nda’a nuú íùn ràà kutaná xoo
nuúgu taa nduú nuú yivigu
kusììta iniyu nuú nda’ú tsi xikogu
tsitá ín yaalu saan naa kixiyu takua mikiga ndakoó
kuniyu ka’an tsaní takua ku’unyu ndane’e kue natsanú
kue ñâá tsakú vii rìì kumia tu’un tsánu
ñâá tsaín yaa ñâá tsita tono tachi ñaa tsiká nùú
resquicios
entra la luna por las rendijas de mi existencia
recuerdo el olor de las abuelas
mi cuerpo se impregna de alegría
suave brisa de madrugada
alborada milenaria de este espejo humano
nuú ndua
ki’vi yoo nuú ndua yiviyu
ràà ndaku’un iniyu nixi ntsiká xiko kue natsanú
ràà iniyu kí’vi kusi ini
kuee yuyu vií kaa taa unduú
nuú ín yoso nduú nuú ndatava ini yivi
piel
mujer piel de surcos y veredas antiguas
busco en tus ojos el vestigio de la huella ancestral
para no olvidar la fragilidad de mi memoria
guíame en el camino oscuro de la vida
ayúdame en mi consumación de mujer tierra
[mujer fértil
la lluvia penetra en mi piel cada primavera
germinar cada semilla de futuro
conocimiento ancestral
aprendizaje de vida
ṫín
ña’a ṫin xa’ín tsi kue ichí yàtá
ndandukú nuú nduchinú nii kue tuni naá yàtá
takua masana ino ñaa vita ntsindunigo
sna’á nii tàà náa ichí nuú yiví
chinnche nii takua naa kuú chií ñu’un
[ña’a ñu’un nchaí
savi yuchi kivia nuú ṫín nuú yoo savi
ndatuu tatá ñaa kuú icháan isa
ñaa sna’á naá tsana’á
ñaa kutúa kue naá yivi
enigma
camina el sueño a tientas
hacia el refugio tibio de la esperanza
para cobijarse en los brazos del devenir
tiempo tras la búsqueda infinita de la duda
y nos vamos desgastando en la fragilidad de la existencia
preguntar a la noche y al día
nuestra debilidad ante la inmensidad del mundo
colgados en el dintel del dolor
[ante el enigma del sueño
ntsino
tsaní tsikí ndandukí tsikuaá
takua naá ndani’í yokó kuiní
ràà ndanumía sòó nuú ñaa vatsí
yoo-nikanchíi nuú ndakatu’ún saanso
ràà kua’an ndi’ó ndavità nuú yivi
ndakatu’ún nuú tsikuaá kíi
nixi nda’vigo nuú ndika ndaaso yivi
kutanaá nuú yu’u ñaa stutsí ini
[rìì ntsino nchíi ndakani tsaní
lluvia
cabalgan el viento
suave toca mi cuerpo
camina valles y montañas en búsqueda
[de su melodía
recoge el perfume de las flores
olores de la primavera
juega con la lluvia
siembra el agua en la tierra
lluvia viento
hacen ciénegas
guardar el agua
y la vida suspira viento de paz
Savi
tsiká tachi
vii ya’í núú ṫin
tsikí nuú yoso tsi nuú yu’ku rìì ndandkí
[yaa ñaá
ndaki’àn xiko kue italu
ñaa tsa’àn yoo savi
tsisikíà tsi savi
chià chikuii nuú nu’ún
savi tachi
sa’á kuii ndoyo
nchikava’í chikuii
ràà yivi ndivii inia tachi yee va’a

Autor
Celerina Sánchez
/ Mesón de Guadalupe, San Juan Mixtepec, Oaxaca. Poeta, narradora oral y promotora cultural ñuu savi. Ha participado en diversos foros nacionales e internacionales con su poesía y dando conferencias en la lengua Tu’un Ñuu Savi. Estudió la licenciatura en Lingüística en la Escuela Nacional de Antropología e Historia. Es autora de los libros de poesía Iníi Ichí [Esencia del camino] (2013), Tasu yùùti/Águila de arena (2021), Natsiká-Viaje, poesía y blues, y Ndikuun/Espantapájaros.